Bron: De Volkskrant, auteur Maarten Keulemans.
Goed om te bedenken als de kat weer eens muis of rat te pakken heeft: het vermogen om ongedierte te vangen is écht de diepste reden waarom mensen katten houden. Naar nu blijkt heeft Poekie de wereld in twee golven veroverd: één in de steentijd mee met de vroegste boeren, en één in de klassieke oudheid, als scheepskat mee met de handelaren.
Dat stellen Belgische wetenschappers, na analyse van katten-dna afkomstig van ruim 200 archeologische vindplaatsen van de afgelopen tienduizend jaar. Vooral in het oude Egypte moet de liefde tussen mens en kat zijn opgebloeid, constateren de Belgen: anders hadden we misschien gezeten met een nurkse steentijdkat - of helemaal geen poes als huisdier gehad. 'Eerherstel voor het oude Egypte als bakermat van de gedomesticeerde kat', vindt onderzoeksleider Wim van Neer van het Koninklijk Belgisch Instituut voor de Natuurwetenschappen.
Onze kattenliefde is sinds de oude Egyptenaren misschien wel een beetje uit de hand gelopen, getuige de vele kattenfilmpjes online die een veel te leuk tijdverdrijf zijn.
Alle nu levende huiskatten stammen af van de Afrikaanse wilde kat Felis silvestris lybica. Maar wanneer die voor het eerst een kopje kwam geven, was altijd onduidelijk. Tot de ontdekking, tien jaar geleden op Cyprus, van een 9500 jaar oud graf met daarin het skelet van een vroege boer én een kat. Kennelijk is de kat in de late steentijd bij de mens komen aanlopen, maakte men daaruit op, aangetrokken door de muizen die op hun beurt weer afkwamen op het graan dat men kweekte. In de duizenden jaren daarna duikt de steentijdkat inderdaad op in gebieden waarheen de landbouw zich verspreidde, in Bulgarijë en Roemenië.
Maar er was meer aan de hand, laat de nieuwe, gedetailleerdere dna-studie nu zien. In het dna van de hedendaagse kat zit namelijk ook het merkteken van een familielijn die terugvoert naar het oude Egypte, schrijft het team in Nature Ecology & Evolution. 'En we zien dat deze lijn zich in de klassieke oudheid razendsnel via de havensteden over Europa verspreidt, kennelijk meegekomen als scheepskat die de lading tegen ongedierte moest beschermen', vertelt paleogeneticus en hoofdauteur Claudio Ottoni aan de telefoon.
Onduidelijk is of er bij de Egyptenaren een 'nieuwe' wilde woestijnkat op schoot sprong, of dat het gaat om een van de al tamme steentijdkatten. 'Het is best denkbaar dat de kat meerdere keren is gedomesticeerd', zegt Van Neer. 'Maar puur wetenschappelijk kunnen we er geen zinnige uitspraak over doen.'
Misschien was de Egyptische kat gewoon vriendelijker in de omgang, vermoedt Ottoni. 'Minder schuw, makkelijker met mensen.' Zo zijn op Egyptische schilderingen vaak katten te zien die bij het baasje onder de stoel zitten. Maar ook de fascinatie met diergoden zal hebben meegespeeld: 'In het oude Egypte had je de ideale mix van culturele en sociale factoren. Zo konden katten uitgroeien tot de gezelschapsdieren die ze vandaag zijn', zegt Ottoni. 'Dit was de tweede stap in de domesticatie.'
Een 'zeer interessant onderzoek met een verrassende uitkomst', reageert in Groningen archeozoöloog Wietske Prummel. 'Boeiend om te zien dat het gevarieerder is gegaan dan we altijd dachten.' Ze wijst erop dat domesticatie altijd een wat dubbelzinnig, genuanceerd proces is: 'Zeker bij katten, die zijn toch tamelijk autonoom.' Zo analyseerde het Belgische team ook kattenbotjes met daarin dna van de Aziatische wilde kat. 'Dat kan erop duiden dat dit een kruising was', zegt Ottoni. 'Katten verwilderen soms, en paren in het wild.'
En het dier dat, na alle omzwervingen en avonturen, doodmoe thuis in de vensterbank ligt te slapen? Dat is inmiddels een mengelmoes van de Egyptische en de steentijdkat - rassen zoals siamees, abbesijn en Noorse boskat zijn latere aftakkingen. 'Katten zijn een van de meest succesvolle gedomesticeerde soorten', zegt Ottoni. 'Eigenlijk best bijzonder hoe diep ze tot de mensenwereld zijn doorgedrongen.'
Een zandbruine kat met streepjes: dat is de 'oervorm' waarin de kat tot ons kwam en zoals katten er eeuwenlang uit zagen. Pas rond de veertiende eeuw kwam daarin verandering. In naar men aanneemt het huidige Turkije moet een kat toen door een toevallige genetische schrijffout een vlekjespatroon hebben gekregen. 'We zien dat die mutatie zich in de eeuwen daarop verspreidde door Europa', zegt Ottoni. Waarschijnlijk werd de gevlekte poes mode: 'Mensen geven soms de voorkeur aan het afwijkende, het opvallende.' De hedendaagse explosie van verschijningsvormen is een direct gevolg van die middeleeuwse mode, aldus het team.
